ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN VÀ TRUYỀN THÔNG TRONG ĐỔI MỚI
PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG
ThS. NGUYỄN THỊ LUYẾN
Viện Khoa học Giáo dục
Việt Nam
1. Đặt vấn đề
Hiện nay, Việt
Nam cũng như các quốc gia khác trên thế giới, đang nỗ lực đối mới nội dung và
phương pháp giáo dục - đào tạo với nhiều mô hình, biện pháp khác nhau nhằm mở rộng
quy mô, nâng cao tính tích cực trong dạy và học một cách toàn diện, làm sao để
giúp người học chủ động, tích cực nắm bắt kiến thức và phát triển toàn diện các
kĩ năng… Muốn vậy, cần phải nâng cao, cải tiến đồng bộ các thành tố liên quan,
trong đó phương tiện dạy và học là một thành tố quan trọng. Trong thời đại khoa
học, công nghệ đang phát triển như vũ bão thì một trong những phương tiện dạy học
được nói đến trong giáo dục và đào tạo là công nghệ thông tin và truyền thông
(Information and Communication Technology), viết tắt là ICT. ICT được sử dụng
trong tất cả các môn khoa học tự nhiên, kĩ thuật, xã hội và nhân văn, ICT đã ảnh
hưởng sâu sắc tới giáo dục và đào tạo. Việc áp dụng các thành tựu khoa học và
công nghệ vào giáo dục đã tạo nên chuyển biến tích cực trong đổi mới nội dung
và phương pháp dạy học nói chung và bộ môn Địa lí nói riêng. Địa lí học thực chất
là một môn học cực kì lí thú và hấp dẫn bởi nó liên quan đến rất nhiều mặt
trong đời sống thực tế, từ tự nhiên đến kinh tế - xã hội, từ địa phương nhỏ hẹp
đến các vùng, quốc gia, khu vực và thế giới rộng lớn, từ Trái đất thuở sơ khai
đến vũ trụ, từ cổ xưa đến hiện đại… Để truyền tải tất cả những kiến thức đó cho
học sinh thông qua những giờ học hấp dẫn, lôi cuốn và có hiệu quả thì ICT là một
giải pháp. Việc ứng dụng ICT vào giảng dạy giúp khơi gợi hứng thú và sự quan
tâm thực sự của học sinh đối với bộ môn Địa lí là một trong những yêu cầu cấp
thiết hiện nay.
2. Ứng dụng ICT trong đổi mới phương pháp dạy
học môn Địa lí ở trường phổ thông
2.1.
Vai trò của ICT trong đổi mới phương pháp dạy học
Trước hết, cần
phân biệt hai khái niệm: phương pháp dạy học (PPDH) và phương tiện dạy học
(PTDH). PPDH là cách thức làm việc của thầy và trò trong sự phối hợp thống nhất
dưới sự chỉ đạo của thầy nhằm làm cho trò tự giác, tích cực, tự lực đạt tới mục
đích học tập. Trong quan niệm hiện nay, chúng ta có PPDH truyền thống và PPDH
hiện đại. PPDH truyền thống lấy kiến thức muốn truyền đạt làm trọng tâm, mục
tiêu là hướng dẫn cho học sinh tiếp thu được những kiến thức đó; PPDH hiện đại
lấy con người làm trọng tâm, mục tiêu là trang bị cho học sinh những kĩ năng cần
thiết để tự học và làm việc tốt. Còn PTDH là tập hợp những đối tượng vật chất
được người dạy sử dụng với tư cách là những điều kiện tổ chức, điều khiển hoạt
động nhận thức của người học, là phương tiện nhận thức của người học, thông qua
đó mà thực hiện những nhiệm vụ dạy học. PTDH cũng bao gồm PTDH truyền thống và
PTDH hiện đại. PTDH truyền thống gồm: bảng đen, mô hình, thiết bị thí nghiệm,
tranh ảnh, sách giáo khoa, vườn trường… Còn PTDH hiện đại gồm: máy vi tính, đĩa
CD, DVD, máy chiếu (projector), phần mềm PowerPoint, hệ thống bảng tương tác
(activboard), e-learning…
Đổi mới PPDH
không phải là thay đổi cách giảng dạy này bằng cách giảng dạy khác, mà là sử dụng
những PPDH hiện tại như thế nào để tạo ra được những giờ học có hiệu quả. Bản
thân từng PPDH sẽ không có ý nghĩa nếu nó không được vận dụng một cách đúng
lúc, đúng chỗ và đúng mức. Quan điểm đổi mới PPDH cũng không có nghĩa là từ bỏ
hoàn toàn các PPDH truyền thống, mà là biết vận dụng một cách linh hoạt, sáng tạo
các phương pháp trong quá trình dạy học nhằm đạt được mục đích cao nhất do giáo
viên đề ra.
Hiện nay, việc
đổi mới PPDH đã có những bước chuyển biến khá rõ nét, đặc biệt là khả năng ứng
dụng ICT, các PTDH hiện đại để nâng cao chất lượng giáo dục, đáp ứng yêu cầu
phát triển của địa phương và đất nước trong thời kì mới. Để khai thác tối đa
vai trò của ICT trong việc dạy học, giáo viên cần tập trung thời gian cho việc
tổ chức dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học
sinh, giáo viên dạy ít hơn, nhưng học sinh được học nhiều hơn, giáo viên và học
sinh trực quan hóa các vấn đề về nội dung nhờ ICT:
-
Tăng tính tương tác giữa người học với nhau và với
nội dung bài học;
-
Hỗ trợ các nhu cầu đa dạng của người học;
-
Hỗ trợ các công cụ thực hiện;
-
Mở rộng các tài nguyên học tập;
Giáo viên và học
sinh thông qua ICT, các hoạt động tương tác hoặc các trò chơi theo sự hướng dẫn,
hỗ trợ của giáo viên để khai thác và nắm giữ kiến thức. Chính vì được sáng tạo,
tìm tòi, khám phá và phản biện trong mỗi giờ học, học sinh sẽ nắm bắt kiến thức
tốt hơn, và điều này cũng góp phần làm giàu kiến thức cho giáo viên. Mặt khác, học
sinh không chỉ được tiếp thu kiến thức mà còn được trang bị cả kĩ năng sống,
như kĩ năng làm việc theo nhóm, kĩ năng sống hòa nhập với cộng đồng, kĩ năng quản
lý, điều hành công việc, kĩ năng hùng biện, diễn thuyết trước đám đông, kĩ năng
xử lý tình huống… đó là những kĩ năng cần thiết của con người trong thời đại ngày
nay. ICT sẽ góp phần thực hiện phương châm dạy học: “Tôi nghe, tôi sẽ quên. Tôi nhìn, tôi sẽ nhớ. Tôi làm, tôi sẽ hiểu”.
Có nghĩa là, trong giờ học, nếu giáo viên biết kết hợp vận dụng linh hoạt các
phương pháp vừa thuyết trình vừa sử dụng các học cụ trực quan, các phương tiện
kĩ thuật hiện đại và học sinh được làm việc… thì giờ học đó chắc chắn sẽ sinh động,
thú vị, phát huy được tính chủ động, sáng tạo của học sinh và đạt hiệu quả cao.
2.2. Ứng
dụng ICT trong dạy học môn Địa lí ở trường phổ thông
Ở nước ta, vấn
đề ứng dụng ICT trong giáo dục - đào tạo được Đảng và Nhà nước rất coi trọng.
Nhiều văn kiện, nghị quyết, chỉ thị của Đảng, Chính phủ, Bộ Giáo dục và Đào tạo
đã thể hiện rõ điều này, như: Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII, Luật Giáo dục (1998)
và Luật Giáo dục sửa đổi (2005), Nghị quyết 81 của Thủ tướng Chính phủ, Chỉ thị
29 của Bộ Giáo dục và Đào tạo; Quyết định số 698/QĐ-TTg ngày 01/6/2009 của Thủ
tướng Chính phủ về việc phê duyệt Kế hoạch tổng thể phát triển nguồn nhân lực
công nghệ thông tin đến năm 2015 và định hướng đến năm 2020; Chỉ thị số
15/CT-TTg ngày 22/5/2012 của Thủ tướng Chính phủ về việc tăng cường sử dụng văn
bản điện tử trong hoạt động của cơ quan nhà nước; Chỉ thị số 55/2008/CT-BGDĐT
ngày 30/9/2008, của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo về tăng cường giảng dạy,
đào tạo và ứng dụng công nghệ thông tin trong ngành giáo dục giai đoạn
2008-2012; Nghị định số 102/2009/NĐ-CP ngày 06/11/2009 của Chính phủ về quản lí
đầu tư ứng dụng công nghệ thông tin sử dụng nguồn vốn ngân sách nhà nước; Thông
tư số 08/2010/TT-BGDĐT ngày 01/3/2010 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo quy
định về sử dụng phần mềm tự do mã nguồn mở trong các cơ sở giáo dục…
Nghị quyết số
29 NQ/TW Hội nghị Trung ương 8 khóa XI, ngày 04/11/2013 về đổi mới căn bản,
toàn diện giáo dục và đào tạo đã chỉ rõ: “Phát triển giáo dục và đào tạo phải gắn
với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ Tổ quốc; với tiến bộ khoa học
và công nghệ; phù hợp với quy luật khách quan…”
Vì vậy, ở Việt
Nam, các trường học đều đã, đang và sẽ ứng dụng ICT vào công tác quản lí và đào
tạo, tuy nhiên sử dụng như thế nào thì có sự khác nhau giữa các trường, các địa
phương. Phần lớn giáo viên mới chỉ ứng dụng ICT trong công việc văn phòng (soạn
thảo văn bản, bảng tính điện tử và phần mềm trình diễn để soạn bài giảng), những
ứng dụng khác còn bị hạn chế.
Đối với bộ môn
Địa lí, việc ứng dụng ICT trong giảng dạy cũng có xu hướng như trên. Ở nhiều
trường, địa phương, ICT có thể được ứng dụng linh hoạt trong các lĩnh vực như:
- Ứng
dụng trong nghiên cứu: Phát triển nguồn tư liệu điện tử hỗ trợ nghiên cứu; cung
cấp các tư liệu điện tử địa lí; hệ thống bản đồ, biểu đồ, tranh ảnh, video, số
liệu, câu hỏi trắc nghiệm…; các bài giảng điện tử; các website dạy học, blog…
ICT hỗ trợ việc xây dựng tài nguyên, học liệu; hỗ trợ trình bày nội dung; hỗ trợ
tương tác và chia sẻ tài nguyên…
- Ứng dụng
trong dạy học địa lí theo hướng tích cực, linh hoạt, sáng tạo, hiệu quả: Sử dụng
ICT trong thiết kế bài giảng; thu thập tư liệu, trong dạy học trên lớp; trong tự
học; hoàn thành các bài tập nhận thức; hỗ trợ phát triển kĩ năng ứng dụng ICT
cho người học…
Nếu trước đây,
những bài giảng địa lí thường chỉ dừng lại ở kiểu truyền đạt kiến thức có sẵn,
học sinh lắng nghe, ghi chép lại nội dung trên bảng và những lời thầy đọc chậm
thì ngày nay hình ảnh đó đang được thay bằng hình ảnh các thầy, cô giáo nhấp
chuột trong lớp. Trong một tiết dạy địa lí về các hành tinh, vũ trụ… học sinh
được xem hình ảnh chuyển động của các hành tinh thật sự, quỹ đạo chuyển động
trong thực tế của nó. Trong một tiết dạy về ngành công nghiệp, học sinh được
xem hình ảnh sản xuất với những âm thanh rộn ràng, tất bật ở nhà máy, xí nghiệp.
Trong một giờ dạy về du lịch Việt Nam, học sinh được chiêm ngưỡng vẻ đẹp cuốn
hút của các di sản thiên nhiên thế giới như vịnh hạ Long, động Phong Nha…, nghe
được những âm thanh đến mê hoặc lòng người như tiếng cồng chiêng Tây Nguyên,
nhã nhạc cung đình Huế… đã trở thành di sản văn hóa phi vật thể thế giới. Với
những hình ảnh, âm thanh sống động như thế, khỏi phải nói là các em hứng thú
như thế nào. Hầu như trong tất cả các giờ học có sử dụng bài giảng điện tử,
không một học sinh nào tỏ ra chán nản, lười biếng học tập hoặc học với tâm trạng
đối phó, thụ động. Ngược lại, các em nghiêm túc hơn, hứng thú hơn, say mê tìm
tòi, không ỷ lại giáo viên như trước đây. Học sinh có ý thức về nhà chuẩn bị
bài trước khi đến lớp nhằm giải thích và minh họa những tranh ảnh, bản đồ và cả
những đoạn phim về bài học đó. Mỗi bài học như một “cuốn phim”, còn các em học
sinh là những khán giả. Điều này sẽ gây hứng thú cho các em và việc học tập sẽ
trở thành một niềm vui. Và điều đó cũng có tác động tích cực trở lại đối với
giáo viên, khiến họ yêu nghề, hứng thú với nghề hơn… góp phần mang lại kết quả
tốt đẹp hơn cho giáo dục.
2.3.
Yêu cầu đối với giáo viên bộ môn Địa lí ở trường phổ thông
Như trên đã
trình bày, hiện nay, các trường học đều đã, đang và sẽ sử dụng ICT vào công tác
quản lí và đào tạo, tuy nhiên việc sử dụng ICT có sự khác nhau giữa các trường,
các địa phương. Để ICT thực sự đi vào từng môn học, giờ học, được thực thi rộng
rãi trong trường học còn mất nhiều thời gian, công sức. Trước tiên, người giáo
viên cần phải làm chủ được môi trường công nghệ thông tin và truyền thông mới,
đồng thời phải chuẩn bị về mặt tâm lí cho một sự thay đổi cơ bản về việc dạy và
học. Muốn vậy, người giáo viên địa lí, đặc biệt là các bạn sinh viên sư phạm địa
lí cần thỏa mãn mục tiêu đào tạo giáo viên chất lượng cao của Trường Đại học Sư
phạm Hà Nội là:
-
Có trình độ chuyên môn cao;
-
Có kĩ năng sư phạm tốt;
-
Có khả năng nghiên cứu khoa học, bồi dưỡng
chuyên môn nghiệp vụ sư phạm;
-
Có kĩ năng kiểm tra, đánh giá;
-
Có khả năng ứng dụng ICT trong dạy học địa lí.
Để thực hiện mục
tiêu trên người giáo viên địa lí cần có những kĩ năng sử dụng ICT sau:
1. Kĩ năng
khai thác các phần mềm vi tính để thiết kế bài giảng địa lí:
-
Khai thác đĩa CD Microsoft Encata World Atlas;
-
Khai thác đĩa CD Microsoft Encata Encyclopedie
2000..2009;
-
Khai thác đĩa CD PcFact;
-
Khai thác đĩa CD Db_Map. (Khai thác các tính
năng, dữ liệu của phần mềm: Khai thác bản đồ; khai thác thông tin dạng văn bản;
khai thác hình ảnh; khai thác các video clip…; tổ chức thông tin liên kết với
các ứng dụng khác… Khai thác 13 bản đồ Việt Nam đã được số hóa…).
2. Kĩ năng làm
việc với phần mềm Mapinfo để biên vẽ các bản đồ phục vụ dạy học địa lí.
3. Kĩ năng xây
dựng các biểu đồ để dạy học.
4. Kĩ năng
khai thác thông tin trên Internet.
5. Kĩ năng thiết
kế và trình diễn trực quan bài giảng bằng Microsoft PowerPoint.
6. Kĩ năng xây
dựng Website dạy học địa lí.
3. Kết luận
Việc ứng dụng
công nghệ thông tin và truyền thông trong đổi mới PPDH môn Địa lí ở nhà trường
đem lại hiệu quả cao trong việc dạy học địa lí. (Ví dụ: nếu giáo viên dùng dụng
cụ trực quan là bản đồ giấy để dạy và học với các số liệu về tài nguyên, khoáng
sản, các địa danh… khiến học sinh rất khó nhớ và ngại học, thì nhờ ICT, một số
thầy cô giáo đã biến các bản đồ khô khan trên giấy thành các bản đồ sống động với
các hình ảnh hấp dẫn, những đoạn phim ngắn với các hình ảnh mô tả những nét văn
hóa đặc sắc của vùng miền mà các em đang học khiến giờ học trở nên nhẹ nhàng, hứng
thú vì các em như đang được đi du lịch, khám phá những điều mới mẻ của quê
hương đất nước). Chúng ta đều nhận thấy tác dụng tích cực của việc ứng dụng ICT
vào dạy học, nhưng do điều kiện kinh tế khó khăn và trình độ tin học của giáo
viên còn hạn chế, không phải giáo viên nào cũng có điều kiện truy cập Internet,
sử dụng thành thạo các ứng dụng của ICT. Mặt khác, việc ứng dụng ICT trong dạy
học địa lí cũng làm nảy sinh một số tồn tại: nhiều giáo viên đã lạm dụng máy
tính, từ bỏ bảng đen, phấn và các đồ dùng trực quan. Trên màn hình xuất hiện cả
những lời mở bài, lời dẫn để chuyển tiếp giữa các phần trong bài học… Như vậy,
giáo viên chỉ cần “nói” và “bấm chuột”. Học sinh ngồi “xem” thấy biểu diễn các
nội dung được tạo bởi một số phần mềm tin học, sau đó trả lời câu hỏi có sẵn
trên màn hình. Trong một tiết học, học sinh được “ngồi xem” quá nhiều hiệu ứng
và màu sắc trên màn hình. Điều này chỉ kích thích được hứng thú của học sinh ở
những nơi chưa có điều kiện tiếp xúc với Internet, trong một vài tiết học đầu
tiên, còn sau đó các em thấy nhàm chán, ỉ lại những kiến thức có sẵn và lười tư
duy.
Vì vậy, để việc
ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông vào đổi mới phương pháp dạy học
môn Địa lí ở nhà trường phổ thông thực sự đem lại hiệu quả cao cần:
- Nâng
cao trình độ tin học, tự học và trao đổi kinh nghiệm giữa các giáo viên về ICT;
cần có sự hợp tác giúp đỡ lẫn nhau của tổ, nhóm chuyên môn và Ban giám hiệu nhà
trường;
- Có tài
liệu hướng dẫn chính thức về phương pháp dạy học có ứng dụng ICT. (Tài liệu hướng
dẫn phương pháp dạy học có ứng dụng ICT, kho tư liệu hình ảnh thực; giới thiệu
các phần mềm có thể ứng dụng hoặc các trang web để khai thác thông tin; có một
số bài soạn ứng dụng ICT để giáo viên tham khảo…);
- Trang
bị cơ sở vật chất đáp ứng việc ứng dụng ICT để dạy học trong nhà trường.
Tài liệu tham khảo
1. Đặng Văn Đức,
Ứng
dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong nghiên cứu và dạy học địa lí,
Hà Nội 2012.
2. Đặng Văn Đức,
Phương
pháp dạy học địa lí theo hướng tích cực, NXB Đại học Sư phạm, 2012.
3. Nghị
quyết số 29 NQ/TW về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo, Hội
nghị Trung ương 8 khóa XI, ngày 04/11/2013.
SUMMARY
According to
the author, the high effectiveness of the application of Information and Communication
Technologies (ICT) into renewing Geography teaching at high schools depends on:
1/- Improve IT
proficiency and teachers’ ICT self-learning;
2/-
Cooperation and mutual support among groups, professional groups and school
administrators;
3/- Get
official handbook in teaching methods with the application of ICT, and
facilities equipped to meet the application of ICT into teaching In schools.
(Nguồn: Tạp chí Khoa học Giáo dục
Số
109 – Tháng 10/2014 – Trang 23)